Η τρομοκρατική επίθεση την περασμένη Τετάρτη στην Τουρκία αλλάζει άρδην τα δεδομένα στη χώρα, σηματοδοτώντας μια νέα περίοδο αβεβαιότητας, όπου σε ένα ήδη πολύπλοκο και σύνθετο παζλ προστίθεται και το Κουρδικό. Αυτό εκτιμά ο επίκουρος καθηγητής Οθωμανικής και Τουρκικής Ιστορίας, στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αντώνης Χατζηκυριάκου, ο οποίος αναλύει με συνέντευξή του στον «Π» την κατάσταση σήμερα μετά και τον θάνατο Φετουλάχ Γκιουλέν, ορκισμένου εχθρού του Ερντογάν. Ο κ. Χατζηκυριάκου αναφέρεται στα ελληνοτουρκικά και ευρωτουρκικά και σε ό,τι αφορά στο Κυπριακό είναι βέβαιος, πως, η Κυπριακή Δημοκρατία θα κληθεί να αναλάβει την ευθύνη των επιλογών της, αφού η Αθήνα, όπως και το 2004, δεν είναι διατεθειμένη να επιφορτίζεται το κόστος της μη λύσης. Εξηγεί, δε, που βασίζει την εκτίμησή του πως το Κυπριακό αποτελεί για την Τουρκία ένα εύκολο θέμα εσωτερικής κατανάλωσης και γιατί πρέπει να ανησυχεί η Λευκωσία.
Πού βαδίζει σήμερα η Άγκυρα; Σε τεντωμένο σχοινί οι σχέσεις της με το Ισραήλ, πολέμιος του Νετανιάχου ο Ερντογάν…
Όσες και όσοι παρακολουθούν προσεκτικά και από κοντά τις εξελίξεις στην Τουρκία, γνωρίζουν ότι η εξωτερική πολιτική της χώρας δεν είναι μονοδιάστατη και, κυρίως, δεν εξαρτάται απόλυτα από έναν εξωτερικό παράγοντα. Με αυτήν τη έννοια, ο Ερντογάν προσπαθεί να μεγιστοποιήσει τα οφέλη της χώρας χωρίς να είναι δέσμιος στη μία ή στην άλλη πλευρά της διεθνούς σκακιέρας. Το ενδιαφέρον είναι ότι αυτή η τακτική ακολουθεί μια απόλυτα κεμαλική αρχή σύμφωνα με την οποία η χώρα δεν προσδένεται σε ένα άρμα και δεν δεσμεύεται με μία συμμαχία· μια αρχή από την οποία το τουρκικό κράτος παρέκκλινε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου όταν προσδέθηκε στο άρμα της Δύσης στο όνομα του αντικομουνισμού. Αυτό ακριβώς εννοώ λέγοντας ότι κεμαλισμός και πολιτικό Ισλάμ μοιράζονται πολύ περισσότερα από ό,τι είναι διατεθειμένοι να παραδεχτούν ότι έχουν. Για να επιστρέψω στο αρχικό ερώτημα, η Άγκυρα προσπαθεί να μεγιστοποιήσει το όφελός της και να ενισχύσει τον ρόλο της ως περιφερειακή δύναμη ούτως ώστε να εκπληρώσει το όραμα του Ερντογάν να την καταστήσει παγκόσμιας εμβέλειας δύναμη.
Πράγμα που αλλάζει με δεδομένο τις πολύ πρόσφατες εξελίξεις και την επίθεση στην Aεροδιαστημική Bιομηχανία…
Η τρομοκρατική επίθεση αυτής της εβδομάδας στην Άγκυρα αλλάζει άρδην τα δεδομένα και μας βάζει σε μια νέα περίοδο αβεβαιότητας όπου σε ένα ήδη πολύπλοκο και σύνθετο παζλ προστίθεται και το Κουρδικό, ένα ζήτημα του οποίου οι παράμετροι δεν είναι καθόλου απλοί και για το οποίο επίσης γνωρίζουμε πολύ λίγα.
Ευρωτουρκικά και ελληνοτουρκικά. Αλλάζει κάτι στα δύο αυτά, τόσο σημαντικά κεφάλαια της εξωτερικής πολιτικής της χώρας;
Βρισκόμαστε σε μια μεταβατική φάση όπου οι σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας, ή Τουρκίας και ΕΕ, μεταβάλλονται. Για την ελληνική κυβέρνηση φαίνεται ότι το Κυπριακό είναι ένα βαρίδι από το οποίο θέλει να απελευθερωθεί. Η εκτίμησή μου είναι ότι, για τους σωστούς ή για τους λανθασμένους λόγους, η ελληνική κυβέρνηση δεν είναι διατεθειμένη να επιφορτίζεται το κόστος της μη λύσης του Κυπριακού. Αυτό δεν είναι κάτι καινούριο· το είδαμε και το 2004. Σηματοδοτεί, όμως, τη διαφοροποίηση της πολιτικής πορείας των δύο κρατών και, κυρίως, το ότι η Κυπριακή Δημοκρατία θα πρέπει να αναλάβει την ευθύνη των επιλογών της. Με άλλα λόγια, η υποστήριξη της Ελλάδας δεν είναι, και δεν θα έπρεπε να είναι, δεδομένη. Για τη δε Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν είμαι καθόλου σίγουρος για τον βαθμό ομοφωνίας ή συμπόρευσης που υπάρχει στα ευρωτουρκικά.
Το Κυπριακό πόσο επηρεάζει την τουρκική εξωτερική πολιτική; Αλλά και την εσωτερική, δεδομένου του γεγονότος ότι η Άγκυρα στηρίζει οικονομικά, πολιτικά και άλλως πως το ψευδοκράτος;
Το Κυπριακό αποτελεί για την Τουρκία ένα εύκολο θέμα εσωτερικής κατανάλωσης· στην πραγματικότητα, ο μέσος Τούρκος ελάχιστα γνωρίζει για το Κυπριακό και με κανέναν τρόπο δεν επηρεάζει την καθημερινότητά του -όπως άλλωστε συμβαίνει και στην Ελλάδα. Παρά ταύτα, παραμένει ένα ζήτημα «υψηλής» πολιτικής για το οποίο όλοι και όλες «οφείλουν» να εκφράζουν μια άποψη. Σίγουρα υπάρχουν πιο καίρια ζητήματα που επηρεάζουν την καθημερινότητα στην Τουρκία, όπως η οικονομία, ο πληθωρισμός, ή το Κουρδικό. Σε ό,τι αφορά το ψευδοκράτος, παραμένει ένας εργαστήριο, ένα «τσιφλίκι» στο οποίο μπορούν να δοκιμάζονται συνταγές και να εφαρμόζονται πειραματικές πολιτικές εκτός των συνόρων, χωρίς διεθνή έλεγχο. Αυτό είναι κάτι που, κατά την άποψή μου, θα πρέπει να ανησυχήσει ιδιαίτερα την ελληνοκυπριακή πλευρά.
Υπάρχει όντως διάσταση απόψεων ανάμεσα σε Άγκυρα και ψευδοκράτος; Ο Τατάρ, δεν είναι πια «χρήσιμος» για την Τουρκία;
Από τη στιγμή που δεν διαφοροποιείται αισθητά και με έντονο τρόπο -και προς το παρόν δεν διαφαίνεται κάτι τέτοιο- δεν θα έλεγα ότι ο Τατάρ δεν είναι «χρήσιμος» για την Τουρκία. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει διάσταση απόψεων. Σίγουρα ο Τατάρ εμφανίζεται πιο αρνητικός αυτήν τη στιγμή απ’ ό,τι η Τουρκία. Ήδη από το 2004, η αίσθησή μου είναι ότι η Τουρκία ήταν έτοιμη να προχωρήσει σε μια λύση ποντάροντας σε μια ελληνοκυπριακή άρνηση – ασχέτως αν πίστευε ή όχι στη λύση. Πρόκειται, δηλαδή, για ένα παιχνίδι πόκερ με απώτερο στόχο την επίρριψη ευθυνών. Σε ένα τέτοιο παιγνίδι, η Κυπριακή Δημοκρατία δεν μπορεί να αναμετρηθεί με έναν παίκτη του αναστήματος της Τουρκίας. Με άλλα λόγια, εκτιμώ ότι η Τουρκία θα υποστηρίξει μέχρι το τέλος του δρόμου μια ενδεχόμενη διαδικασία λύσης, γνωρίζοντας ότι η πλευρά που θα είναι τελικά αρνητική θα είναι η ελληνοκυπριακή.
Θάνατος Γκιουλέν
Τι σηματοδοτεί ο θάνατος του Φετουλάχ Γκιουλέν για την Τουρκία, αλλά και για τον Ερντογάν προσωπικά;
Ο Φετουλάχ Γκιουλέν ήταν μια προσωπικότητα που έπαιξε έναν πολύ σημαντικό, αλλά παρασκηνιακό, ρόλο στην Τουρκία για πάνω από τέσσερις δεκαετίες. Το κίνημα και οι ακόλουθοί του είχαν εισχωρήσει μέσα στο κράτος και, χωρίς να γίνουν αντιληπτοί, έλεγξαν καίριες θέσεις εξουσίας ακόμα και με κυβερνήσεις αρνητικά διακείμενες προς το πολιτικό Ισλάμ. Με αυτή την έννοια, ο θάνατός του σηματοδοτεί ένα τέλος εποχής. Οπωσδήποτε, η σύγκρουσή του με τον Ερντογάν από το 2013 και μετά, του αφαίρεσε ένα σημαντικό κομμάτι της επιρροής που ασκούσε ως σύμμαχος της πολιτικής εξουσίας, τουλάχιστον σε ό,τι αφορούσε τη διακυβέρνηση του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης. Παρ' όλα αυτά, η οργάνωσή του παραμένει ενεργή, διαθέτει μια περιουσία εκατομμυρίων δολαρίων, και ελέγχει ένα μεγάλο δίκτυο εκπαιδευτικών ιδρυμάτων στα Βαλκάνια και σε χώρες της Ευρώπης, της Ασίας και της Αμερικής. Με αυτήν την έννοια, αυτό που επηρεάζει τον Ερντογάν προσωπικά είναι η αβεβαιότητα για τη διάδοχη κατάσταση και τον βαθμό στον οποίο θα αλλάξει ο τρόπος λειτουργίας του κινήματος των ακολούθων του.
Για τους κοσμικούς κεμαλικούς αλλάζει κάτι;
Κατ' αρχάς, το δίπολο κοσμικός κεμαλισμός/πολιτικό Ισλάμ είναι πλέον παρωχημένο και με πολλούς τρόπους δεν υφίσταται – ή καλύτερα, δεν υφίσταται με τους τρόπους που γνωρίζαμε πριν κάποια χρόνια, για να μην πω δεκαετίες. Για παράδειγμα, ο στρατός είναι υπό τον πλήρη έλεγχο του Ερντογάν. Επίσης, η αντιπολίτευση, κεμαλική ή μη, έχει αφομοιώσει και ενσωματώσει πολλά στοιχεία από την πολιτική του Ερντογάν, ενώ ο ίδιος ο Ερντογάν δεν αποκαθηλώνει τον Ατατούρκ ως θεμελιωτή του τουρκικού εθνικού κράτους – του χρεώνει όμως τον πόλεμο που έκανε ενάντια στη θρησκεία. Πολύ σημαντικό επίσης είναι το ότι δεν είναι εύκολο να μιλήσουμε για τον κοσμικό κεμαλισμό ως ένα συγκροτημένο και ενιαίο σώμα, πέραν του κοινού παρονομαστή της κοσμικότητας. Από εκεί και πέρα, υπάρχουν μεγάλες ιδεολογικές και πολιτικές διαφοροποιήσεις. Οπότε, θα έλεγα ότι για τους κοσμικούς κεμαλικούς ισχύει το ίδιο που ανέφερα πιο πάνω, ότι δηλαδή υπάρχει μια αβεβαιότητα για τη διάδοχη κατάσταση σε μια οργάνωση η οποία ανήκει μεν στο Πολιτικό Ισλάμ, αντιπολιτεύεται δε τον Ερντογάν.
Για τους ίδιους τους γκιουλενιστές; Τις μεταξύ τους σχέσεις, τη διαχείριση της μεγάλης περιουσίας του κληρικού και διανοούμενου Γκιουλέν;
Η ειδησιογραφία στην Τουρκία μιλά για έναν εσωτερικό πόλεμο σε σχέση με τη διαδοχή και, κυρίως, τη διαχείριση της τεράστιας περιουσίας του κινήματος. Από τη μία, αυτό φαίνεται λογικό. Μιλάμε για ένα τεράστιο δίκτυο με ισχυρές προσβάσεις, μεγάλους υλικούς πόρους, διεθνή εμβέλεια, και δυνατότητες άσκησης εξουσίας. Από την άλλη, επίσης λογικό είναι ο φιλοκυβερνητικός Τύπος στην Τουρκία να υπερβάλλει ή να υπερτονίζει τέτοιου είδους φαινόμενα ή ερμηνείες. Αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς, η πραγματικότητα είναι ότι ελάχιστα γνωρίζουμε για την εσωτερική λειτουργία του κινήματος, ιδιαίτερα σε αυτήν τη συγκυρία. Με αυτό το δεδομένο, θα πρέπει να κρατήσουμε μια στάση αναμονής μέχρι να ξεκαθαρίσει το παρόν θολό τοπίο.
Ο Φετουλάχ Γκιουλέν προκάλεσε ρήγμα στις σχέσεις της Τουρκίας με τις ΗΠΑ. Αποκαθίσταται αυτή η ρωγμή τώρα;
Θα ήμουν επιφυλακτικός ως προς το να αποδώσω έναν τόσο μεγάλο βαθμό επιρροής του Γκιουλέν στις σχέσεις μεταξύ ΗΠΑ και Τουρκίας. Σίγουρα είναι ένα αγκάθι στο πλευρό της Άγκυρας· δεν είναι όμως το μόνο σημείο τριβής ανάμεσα στα δύο κράτη, ιδιαίτερα αυτή τη στιγμή που έχουμε διακυβέρνηση Δημοκρατικών. Άρα, δεν βλέπω να υπάρχει κάποια αποκατάσταση λόγω του θανάτου του Γκιουλέν, ούτε θα ήθελα να υπερβάλω τις εντάσεις στις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών.
Θα υπάρξει διάδοχος; Θα έχει το εύρος και το εκτόπισμα του Γκιουλέν;
Το ότι θα υπάρξει διάδοχος είναι το μόνο σίγουρο. Κυκλοφορούν διάφορα ονόματα και υπάρχει μια τεράστια φημολογία, αλλά ακόμα δεν φαίνεται να έχει παγιωθεί μια νέα κατάσταση. Από εκεί και πέρα, θα επανέλθω στα δύο καίρια ζητήματα που ανέφερα: (α) το ότι γνωρίζουμε ελάχιστα για τη λειτουργία του κινήματος και (β) ότι οι ειδήσεις φιλτράρονται από τον φιλοκυβερνητικό Τύπο. Άρα, και πάλι, ο χρόνος θα δείξει ποιος θα τον διαδεχθεί.
